ViOP (Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası) Borsası’na Yaklaşım ve Genel Bilgilendirmeler
ile
Takasbank’ın Teminat Esasları ve Teminat Değiştirme Koşulları
Bu bilgilendirme yazımızda özetle; ViOP (Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası) Borsası’na ilişkin en temel bilgilendirmeleri vermekle beraber son zamanlarda sıklıkla tartışılan, her ne kadar profesyonel yatırımcılar tarafından bilindiği düşünülse de bizlere gelen hukuki görüş talepleriyle bunun yüzde yüz doğru olmadığını düşündüğümüz, bunun yanı sıra da özellikle SPK nezdinde genel yatırımcı olarak tanımlanan kesimde kafa karışıklığına neden olan teminat meselesi ve teminat değişikliklerine ilişkin kısa ve öz bir bilgi sunumu yapmak niyetindeyiz.
Giriş
21.12.2012 tarihinde kurulan ve evvela Pay Vadeli İşlem ve Pay Opsiyon Sözleşmeleri ile işleme başlayan ViOP Borsası, 05.05.2013 tarihinde Endeks Opsiyon Sözleşmeleri ile açılıma devam etmiştir. Bu tarihleri takiben ViOP çerçevesinde organize ve birbirine entegre bir piyasa olarak opsiyon sözleşmeleri işleme açılmış, bununla beraber yatırımcılara da bu finansal enstrümanların daha güvenle kullanımı sağlanmaya çalışılmıştır. İşbu opsiyon sözleşmelerinin piyasaya arzıyla beraber yatırımcılar düşük işlem maliyeti, arbitraj, hedge ve kaldıraç gibi birçok özellikten de faydalanmaya başlamışlardır.
Elbette burada, 2005 yılından itibaren, Çetin Avukatlık Ofisi’nin de kurulduğu il olan İzmir’de işlem gören Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB)’dan da bahsetmemek olmaz. Borsa İstanbul’un 03.05.2013 tarihi itibarıyla VOB’un %100 hissedarı olmasının ardından 05.08.2013 tarihinde VOB-ViOP birleşmiş, her ikisi ViOP adı altında birleşerek bu çatı altında işlem görmeye başlamışlardır.
- Türev Piyasa Nedir?
Türev piyasa, anlaşmaların bugünden yapıldığı ve spot piyasaların tersine sorumlulukların gelecekteki bir vadede yerine getirilmesini öngören ve sağlayan piyasalardır. Değeri başkaca bir finansal assetin veya malın değerine direkt bağlı olan finansal araçlar ise “türev araç”tır. Türev araçlar, dayanak assetin mülkiyetinin el değiştirmesine gerek kalmaksızın bu varlığın ticaretine imkân sağlar.
Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere türev piyasalar, vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasa veya borsaları ve buna benzer kontratların işlem gördüğü diğer piyasaları kapsamaktadır.
Forward kontratlar, vadeli işlem sözleşmeleri, opsiyon sözleşmeleri ve swap sözleşmeleri vadeli piyasalarda sıklıkla kullanılan araçlardandır. Spot piyasada oluşan fiyatlar ne denli önem taşıyorsa geleceğe yönelik olarak oluşan fiyatlar da taraflar açısından o denli önemi haizdir.
Türev piyasaların en temel iki fonksiyonu ise risk yönetimi ve geleceğe yönelik fiyat oluşumudur. Kısaca özetlemek gerekir ise; risk yönetimi, gelecekte meydana gelme ihtimali bulunan aleyhteki fiyat değişimleri karşısında riskten korunma imkânı sunulmasıdır. Böylelikle taraf, gelecekte aleyhte yaşanabilecek fiyat hareketinden yahut aşırı dalgalanmadan kendini koruyabilecektir. Geleceğe yönelik fiyat oluşumu ise; spot piyasaların aksine, uzun vadeler sonrasının bile fiyatlarının tespit edilebilme olasılığından ileri gelmektedir. Türev piyasalar ile güncel rakamları bir kenara bırakarak gelecekteki alış veya satış fiyatını belirleyebilmenin yanı sıra gelecekteki fiyatlar hakkında fikir sahibi olabilmeniz, tahminde bulunabilmeniz de mümkündür.
- Vadeli İşlem Sözleşmesi Nedir?
Aracı Kuruluşların Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Faaliyetlerinde Düzenleyecekleri Belgeler ve Kayıt Düzeni Hakkında Tebliğ’in 4. maddesinde vadeli işlem sözleşmeleri şu şekilde tanımlanmıştır:
“Belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyattan standart miktar ve nitelikte sermaye piyasası aracını, ticari malı, kıymetli madeni, dövizi veya endeksi alma veya satma hak ve yükümlülüğünü veren ve sözleşmenin yapılması esnasında söz konusu varlıkların taraflar arasında değişimine neden olmayan, vade sonunda da sözleşmeye konu varlıkların taraflar arasında değişimini, fiziki teslimatın zorunlu olduğu durumlar hariç, zorlamayan sözleşmelerden vadeli işlem borsalarında veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem görenlerini ifade eder.”
- Opsiyon Sözleşmesi Nedir?
Aracı Kuruluşların Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Faaliyetlerinde Düzenleyecekleri Belgeler ve Kayıt Düzeni Hakkında Tebliğ’in 4. maddesinde opsiyon sözleşmeleri ise şu şekilde tanımlanmıştır:
”Belirli bir vadede veya belirli bir vadeye kadar, önceden belirlenen fiyattan standart miktar ve nitelikte sermaye piyasası aracını, ticari malı, kıymetli madeni, dövizi veya endeksi lehdara alma (alım opsiyonu) veya satma (satım opsiyonu) hakkı veren, keşidecisini bu yükümlülük altına sokan sözleşmelerden vadeli işlem borsalarında veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem görenlerini ifade eder.”
- ViOP’ta İşlem Türleri:
4.1. Uzun (Long) İşlem Nedir?: Uzun işlem açmış biri ileri tarihte dayanak malın değerinin yükseleceğini düşünerek, malı alma yükümlülüğü bulunan kişidir. Eğer yatırım yapılan malın değeri yükselirse long işlem açmış kişi kârlı duruma geçmiş olacaktır.
4.2. Kısa (Short) İşlem Nedir?: Kısa işlem açmış biri dayanak malın değerinin düşeceğini düşünerek, ileri tarihte bu malı satma yükümlülüğü olan kişidir. Kısa pozisyon almış biri dayanak malın fiyatı düşerse kârlı duruma geçecektir.
4.3. ViOP’ta pozisyonumu vade sonuna kadar beklemek zorunda mıyım?:
Yatırımcı, ViOP’ta vade sonuna kadar beklenmek zorunda değildir. Vadeye kadar olan süre boyunca, aynı vade ve sayıda sözleşme almak/satmak suretiyle pozisyon kapama işlemi yapabilir. Şayet vade sonuna kadar kalırsa Borsa açık pozisyonu vade sonundaki uzlaşma fiyatından kendiliğinden kapatır.
4.4. ViOP piyasasında takas gerçekleştiren kurum kimdir?
VİOP’taki işlemlerinizde takas yaptığınız kuruluş Takasbank’tır (İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş).
4.5. Takas Kurumunun İşlevleri Nelerdir?
Takasbank alıcı olmanız durumunda satıcı, satıcı olmanız durumunda alıcı durumuna geçerek, ViOP’taki takas işlemlerini yürütmektedir. Nakdi uzlaşmalı sözleşmelerde Takasbank’ın rolü, zarar eden taraftan kar eden pozisyonda olanların teminat hesabına kâr miktarı kadar aktarım yapmaktır. Takas Kurumu kendisine yatırımcı tarafından yatırılmış teminat, garanti fonu ve tahsisini gerçekleştirdiği sermaye kadar sorumlu tutulabilir.
4.6. Uzlaşma Şekli Nedir?
İki tür uzlaşma şekli bulunmaktadır:
Nakdi Uzlaşma:
Borsa tarafından vade sonunda açık olan pozisyon uzlaşma fiyatı üzerinden ters işlem yapılmak suretiyle kapatılır. Bu kapatma sonrasında doğacak fark kâr veya zarar olarak yatırımcının hesabına aktarılır.
Fiziki Teslimat:
Bu yöntemde vade sonunda alım satıma dayanak ürünün anlaşılan fiyat üzerinden taraflara teslim edilmesi ya da teslim alınmasından ibarettir.
4.7. Spread Nedir?
Finansal varlıkların, menkul kıymetlerin alış fiyatları ile satış fiyatları arasında piyasada oluşan farklılığa denir.
Dinamik (Değişken) Spread: Piyasa koşullarına göre değişkenlik gösterebilen spread bu şekilde adlandırılır. Piyasada likidite bolluğu varsa bu spread daralabilir, likiditenin azaldığı dönemler artabilir.
Sabit Spread: Piyasa şartlarına bakmaksızın belirli aralıklarda değişen spread bu şekilde adlandırılır. Dönemsel olarak likidite azlığı ya da fazlalığı etki etmez.
- Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinde Verilecek Teminatların Kaydı:
Gerek müşteri için, gerekse portföy için vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde açık pozisyon ihdas edilmesi halinde, bu pozisyonlar için ödenmesi gereken teminatlar ile takas kurumlarının teminat tamamlama çağrısı yapması neticesinde ödenmesi gereken teminatlar, 9100 Tevdi Edilecek Türev Piyasa Teminatlarından Borçlular hesabına müşteri bazında sözleşmeler itibarıyla borç, 9600 Tevdi Edilecek Türev Piyasa Teminatlarından Alacaklılar hesabına takas kurumu bazında sözleşmeler itibarıyla alacak kaydedilir. Aynı gün içinde açılıp kapanan veya teminatı gün sonuna kadar yatırılan sözleşmeler için bu kayıtlar yapılmayabilir. Bu muhasebe kayıtları, işlemlerin borsalarda gerçekleştirildiği veya teminat tamamlama çağrısının yapıldığı tarih itibarıyla yapılır. Döviz üzerinden verilecek teminatlar, bu hesaplarda ödenecek yabancı para cinsinden izlenir.
- Teminatlara İlişkin Esaslar
6.1. İşlem Teminatı
Üyeler, takas işlemlerinden kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmesi amacıyla, piyasalar itibariyle belirlenecek tutarda, nakit (türk lirası/konvertibl döviz), vadeli mevduat , devlet iç borçlanma senedi, pay senedi, teminat mektubu, yatırım fonu katılma belgesi, T.C. Hazinesi tarafından ihraç edilen euro tahvil, T.C. Hazine Müsteşarlığı Varlık Kiralama A.Ş. tarafından ihraç edilen kira sertifikaları, borsalarda işlem gören kıymetli madenler, elektronik ürün senedi, ipotek teminatlı menkul kıymetler, ipoteğe dayalı menkul kıymetler, varlık teminatlı menkul kıymetler ve varlığa dayalı menkul kıymetler, G7 ülkeleri tarafından ihraç edilen iç borçlanma senetleri ile Euro tahviller sayılan varlıklardan oluşan işlem teminatını yatırmak zorundadır.
6.2. Teminat Tamamlama Çağrısı:
Teminat tamamlama çağrısı bireysel yatırımcılara aracı kurumlar aracılığıyla iletilir. Aracı kurumlar Takasbank ve yatırımcı arasındaki köprü kuruluşlardır. Bu sebeple Takasbank’ın, aracı kuruluşlara gönderdiği teminat çağrısı aracı kurumlar tarafından yatırımcılara iletilir. Teminat tamamlama çağrısı İstanbul Takas ve Saklama Bankası Anonim Şirketi Merkezi Takas Yönetmeliği’nde aşağıdaki şekilde kanuni çerçeveye alınmıştır.
MADDE 40:
(1)Takasbank, işlem teminatlarının yeterlilik düzeyini izler. İşlem teminatlarının piyasada gerçekleştirilen işlemler, teminat değerlerinde gerçekleşen değişiklikler, teminat kompozisyonunun değişmesi veya diğer nedenlerle Takasbank tarafından belirlenen tutarın altına düşmesi durumunda, Takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır.
(2)Teminat tamamlama çağrısı esas olarak elektronik ortamda yapılır. Takasbank’ın teminat tamamlama çağrısını elektronik ortamda göndermesini müteakip, üyenin başkaca bir ihbar ve bildirime gerek kalmaksızın çağrıyı aldığı kabul edilir.
(3)Teminat tamamlama yükümlülüğünün, ilgili piyasalar itibariyle belirlenecek sürede yerine getirilmemesi durumunda üyenin temerrüde düştüğü kabul edilir ve bu Yönetmeliğin temerrüde ilişkin hükümleri uygulanır.
6.3. İşlem Teminatlarının Kullanımı:
İstanbul Takas ve Saklama Bankası Anonim Şirketi Merkezi Takas Yönetmeliği’nin 42/1-2 maddelerine göre teminatlar; üyelerin takas işlemleri nedeniyle diğer üyelere olan yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde kullanılır. Teminatlar tevdi amaçları dışında kullanılamaz, kamu alacakları için olsa dahi haczedilemez, rehnedilemez, idari mercilerin tasfiye kararlarından etkilenmez, iflas masasına dahil edilemez ve üzerlerine ihtiyati tedbir uygulanamaz.
- Takasbank’ın Teminat Oranını Değiştirme Hakkı Var Mıdır? Hukuki Niteliği Nedir?
14.8.2013 tarihli ve 28735 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan “İstanbul Takas ve Saklama Bankası Anonim Şirketi Merkezi Karşı Taraf Yönetmeliği” ile ayrıntılı düzenlemeler yapılmıştır. İşbu Yönetmelik’in 20. maddesinin 5. ve 6. fıkraları şu şekilde düzenlenmiştir:
Madde 20/5- Takasbank, ilgili piyasa yönergeleri çerçevesinde tek bir piyasa veya birden fazla piyasa veya sermaye piyasası aracı için üye veya müşteri bazında portföy bazlı teminatlandırma yöntemiyle teminat hesaplayabilir. Birbiriyle ilişkilendirilen piyasalar veya sermaye piyasası araçları arasında üye veya müşteri bazında portföy bazlı teminatlandırma yapılabilmesi için, ilgili piyasa veya sermaye piyasası araçlarında aynı teminatlandırma yönteminin kullanılıyor olması ve tek bir garanti fonunun kurulmuş olması gereklidir. Teminat hesaplamalarında varlıklar arası korelasyonlardan kaynaklanan etkiler, ancak ilgili korelasyonların istatistiksel olarak anlamlı ve güvenilir bulunması halinde, talep edilecek teminatlarda indirim olarak dikkate alınabilir.
Madde 20/6- Takasbank, gün içinde belirli aralıklarla teminatların yeterlilik düzeyini izler ve piyasa koşullarını gözeterek gerekmesi halinde teminat seviyelerinde değişikliğe gider.
Bu yasal düzenlemeden de anlaşılacağı üzere; Takasbank piyasa koşullarına göre yatırımcılardan talep ettiği teminat miktarlarında değişiklik yapabilmektedir.
Yine aynı Yönetmelik’de yer alan 21. maddenin 2. fıkrasında da:
Madde 21/2-Bu Yönetmelik ve ilgili diğer düzenlemeler çerçevesinde hesapların güncellenmesi sonucunda pozisyonların ve/veya teminatların değerlerinin değişmesi veya diğer nedenlerle teminatların ilgili piyasa yönergesinde belirlenen seviyenin altına düşmesi durumlarında, Takasbank tarafından ilgili MKT üyesine teminat tamamlama çağrısı yapılır lafzı mevcuttur.
Sonuç olarak, Takasbank teminat oranlarında piyasanın gidişatına ve güncel düzenlemelere göre değişiklik yapabilmektedir. ViOP’ta işlem yapan ve pozisyon açan kişiler, teminat oranının her an güncellenebileceğini asla unutmamalıdırlar. Her yatırım gibi ViOP işlemlerinde de belli başlı riskler vardır. Bu nedenle, finansal okur-yazarlık sahibi olmadan ve en azından spot piyasalarda bir miktar tecrübe edinmeden, bir serüven gibi değerlendirmek suretiyle türev piyasalarda işlem yapmak çok büyük risk ihtiva eder. Dikkat!
AV. ALPER ÇETİN (alper@cetinavukatlik.com)
AV. TARIK SARI (tarik@cetinavukatlik.com)
Ofisimizin konu ile alakalı hizmetlerine ilişkin detaylı bilgi almak için:
Siz de fikrinizi belirtin